Właśnie puściły tęgie mrozy, zbliża się przedwiośnie - w zasadzie ostatnia chwila na przygotowanie i ulokowanie w ogrodzie budek lęgowych dla ptaków. W artykule postaram się opisać pokrótce ich rodzaje, przydatność dla poszczególnych gatunków oraz podstawowe informacje dotyczące miejsc rozmieszczenia ich w ogrodzie oraz sposobu zawieszenia.
Kryterium wyglądu miejsca "zamieszkania" (właściwie wyprowadzenia lęgu w przypadku ptaków) dla dzikich zwierząt ma nieco inne znaczenie niż dla ogółu naszego gatunku. Nie są ważne zdobienia, kolory czy też szeroko rozumiany design budek lęgowych - to może mieć znaczenie dla nas przy aranżacji ogrodu. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na to, czy atrakcyjny dla nas wygląd idzie w parze z funkcją użytkową budki - jej przydatnością dla ptaków. Ogólna zasada dotycząca budowy i wyglądu jest taka - im bardziej naturalnie tym lepiej... Ze względu na to wyróżniamy trzy rodzaje budek (skrzynek) lęgowych dla ptaków i innych dzikich zwierząt takich jak owady (trzmiele, dzikie pszczoły) i małe ssaki (jeże, nietoperze):
- Budki (prawie) naturalne, np. wydrążonego pnia, lub tzw. "wyrzynka". Są one najbardziej atrakcyjne dla ptaków - najbardziej przypominają ich naturalne miejsca bytowania. Są jednak dość trudne do wykonania. Bardzo dużo zależy od dostępnego materiału. Do tego celu najlepiej nadają się częściowo wypróchniałe wewnątrz pniaki. Trzeba w nim tylko dostosować wielkość wnętrza do wymagań konkretnych gatunków, wywiercić otwór wejściowy i zamontować odpowiednio dno i daszek. Wnętrze można powiększyć za pomocą dłuta lub innych narzędzi stolarskich. Łatwiej dostępnym materiałem są na pewno "całe" pniaki. Z nich właśnie można wykonać budki z tzw. "wyrzynka". Polega to na tym, że należy odłupać krawędzie pniaka (pamiętając jednak aby miały odpowiednią grubość, najlepiej mieszczącą się w przedziale 3 - 5 cm) od jego rdzenia. W zależności od wielkości i rodzaju materiału - pniaka, uzyskujemy w tyn sposób zazwyczaj 4 do 6 "elementów". Po odłupaniu i wyjęciu rdzenia, należy je powtórnie złożyć i związać w dwóch miejscach stabilnie np. drutem ocynkowanym lub taśmą stalową. Po związaniu można dodatkowo wzmocnić połączenia gwoździami, dobierając ich wielkość tak, aby łączyły dwa kawałki drewna nie powodując jednak jednocześnie ich rozłupywania. Następnie należy wywiercić otwór (w możliwie najgrubszej części ścianki w celu zabezpieczenia przed drapieżnikami)) i zamontować dno i daszek podobnie jak w budkach z pni wypróchniałych. Ważne jest, aby dach był zamontowany w sposób umożliwiający okresowy wgląd - czyszczenie budki. Najłatwiej to zrobić przybijając w jednym miejscu daszek gwoździem który będzie stanowił oś jego obrotu, a w drugim miejscu przykręcając tylko krótkim wkrętem który będzie odkręcany w w/w celu. Budki takie wewnątrz nie wymagają żadnych dodatkowych elementów - są na tyle nierówne i chropowate, że ptaki (zarówno młode jak i dorosłe) bez trudu będą mogły wspinać się po ich ściankach. W załączonej galerii znajduje się kilka zdjęć prezentujących właśnie sposób wykonania takich budek lęgowych wraz z efektem finalnym.
- Budki z desek (widoczne na zdjęciach załączonej galerii). Są one najczęściej stosowane, stanowią bowiem swoisty kompromis między "naturalnością", a dostępnością materiałów dla człowieka i łatwością wykonania. Jako materiał wykorzystuje się najczęściej deski drzew iglastych (najbardziej dostępnych), głównie sosny i świerka. Ważne jest aby deski były grube - minimum 2 cm, chociaż lepiej aby było to 2,5 cm. Budka taka jest bardziej trwała, a ptaki są lepiej chronione przed niekorzystnymi czynnikami środowiska - ciepłem w miesiącach wiosennych i zimowych a chłodem jesienią i zimą (budki służą często jako schronienie zimowe dorosłym ptakom). Należy natomiast unikać budek z "deseczek" cieńszych niż 2 cm. Spotyka się czasami w handlu modele o ściankach grubości 1 cm, lub nawet mniej. Są najczęściej dość tanie (chociaż w przypadku designerskich wersji cena potrafiła zadziwić...) jednak ich trwałość, a przede wszystkim funkcjonalność i użyteczność dla ptaków jest bardzo słaba. Budki z desek wewnątrz nie powinny być niczym malowane, na zewnątrz natomiast dobrze jest je zabezpieczyć farbą przed nadmiernym wnikaniem wilgoci.
- Budki z innych materiałów (w tym płyt drewnianych), są najczęściej wyrobem przemysłowym. Bywają zamieszkiwane przez niektóre gatunki ptaków. W końcu niektóre z nich potrafi się zagnieździć w wielu w pełni industrialnych miejscach (np. sikora w metalowy słupku ogrodzenia, kopciuszek w wypalonej rurze wydechowej starej maszyny rolniczej, wróble i mazurki w okapie dachu lub uszkodzonej elewacji...). Są one bardzo różnej jakości i różnej przydatności dla ptaków. Spotyka się wśród nich bardzo źle zaprojektowane - które bardziej szkodzą ptakom narażając np. lęg na pewną penetrację gniazda przez drapieżnika, ale można też spotkać dobrze i przemyślanie wykonane o pełnej funkcjonalności dla lokatorów.
Wykonując samodzielnie budki lęgowe do swojego ogrodu, warto zastanowić się, czy nie ma przypadkiem możliwości łatwego dostosowania istniejącej już architektury na potrzeby zasiedlenia przez naszych skrzydlatych przyjaciół. Elementem takim może być np. belka dachowa. Na zdjęciach załączonej galerii pokazano sposób jej dostosowania do zasiedlenia przez ptaki. W tym przypadku wykonano tylko dodatkową półkę zwiększającą głębokość belki oraz przybito deseczkę podwyższającą jej krawędź. To wystarczyło, aby belka została zasiedlona przez podwórkowe wróble...
Skrzynki lęgowe najczęściej przymocowuje się do drzew. W ogrodzie można je również osadzać na samodzielnie stojącym palu, pergoli, ścianie domu lub altanki. Nie zaleca się przybijać skrzynki do drzewa gwoździami - niepotrzebnie to je kaleczy. Lepiej zawieszać ja na taśmach elastycznych (jest to ważne, ponieważ zawieszenie skrzynki na "sztywnej" lince obwiązanej dookoła drzewa powoduje już w drugim roku i latach kolejnych jej wrastanie). Dobrym sposobem jest też zawieszanie skrzynek lęgowych za pomocą poziomej listwy tylnej - można ją często stabilnie zaklinować pomiędzy naturalnymi rozgałęzieniami konarów i gałęzi bez konieczności wiązania lub przybijania. Otwór wejściowy budki lęgowej, o ile jest to możliwe, należny skierować na wschód lub południowy wschód. Ważne jest też, aby była ona wyrównana w pionie i poziomie. Nie chodzi tutaj o milimetry i nie trzeba tego weryfikować poziomicą. Ale wyraźne przechylenia budki będą zniechęcały jej potencjalnych lokatorów. Szczególnie niechętnie zamieszkiwanie są budki "oparte" na tylnej ściance. Sposób montażu za pomocą listwy poprzecznej oraz prawidłowe i wadliwe sposoby zwieszania przedstawiony jest poglądowo na załączonych rycinach.
Wysokość zawieszenia skrzynek należy dostosować do ich rodzaju i gatunków ptaków potencjalnie je zasiedlających, i tak:
- Budki lęgowe typu S1 dla sikor można zawieszać nisko (jeżeli w ogrodzie nie ma drapieżników takich jak np. kot), już na wys. około 1 m. Nisko zawieszonych skrzynek będą raczej unikać wróble i mazurki.
- Budki lęgowe typu S2 należy zawieszać na wysokości od 3 do 6 m.
- Budki dla półdziuplaków typu P należy zawieszać na wys. 2 do 8 m, przy czym te niżej zawieszone chętniej zajmie np. kopciuszek (chociaż nie pogardzi wyższymi) a raczej będzie unikać pliszka siwa.
- Budki dla pełzaczy można wieszać tak nisko jak dla sikor lub nieco wyżej, na wys. 2 - 3 m.
Zawieszając skrzynki należny również pamiętać o ich optymalnym zagęszczeniu. Dzikie zwierzęta, w tym ptaki, mają swoje terytoria lęgowe na obszarze których "obce" osobniki tego samego gatunku są po prostu przepędzane. Wielkość terytoriów lęgowych jest bardzo różna. Dla ptaków zamieszkujących ogrody wynosi ono np., dla:
- sikorki bogatki - ok .30 m,
- sikorki modrej - ok. 50 m,
- pleszki - ok. 80 m,
- muchołówki szarej - ok. 15 - 20 m,
- pliszki siwej - ok. 35 - 50 m,
- pełzacza - ok. 100 m,
- pójdźki - ok. 300 m.
W ogrodzie o powierzchni około 500 m2 zalecane jest w związku z powyższym wywieszenie 3 lub 4 skrzynek typu S1, 4 lub 5 skrzynek typu S2, 1 lub dwie skrzynki dla półdziuplaków typu P oraz 1 skrzynkę dla pełzaczy. Skrzynki powinny być rozmieszczone równomiernie na terenie ogrodu z wyjątkiem skrzynek przeznaczonych dla szpaków - te mogą być wieszane po 2 lub 3 w sąsiedztwie (jednak nie bliżej niż 2 m - powodować to może wiosenne walki samców). Takie zagęszczenie skrzynek uwzględnia już pewien "zapas nadmiaru" aby ptaki mogły sobie wybrać dogodniejsze lokalizacje. Nie należy więc się martwić, jeżeli nie wszystkie budki zostaną zasiedlone.